موهن جو دڙو وادي سنڌ جي تهذيب دنيا جي قديم تهذيبن مان هڪ آهي، اها ڄاڻ اسان کي موهن جي دڙي جي آثارن مان ملي ٿي. جيڪا اڄ کان ساڌا پنج هزار سال اڳ پراڻي آهي. هي دڙو، لاڙڪاڻي ضلعي ۾، موهن جي دڙي ريلوي اسٽیشن کان تيرهن ۱۳ ڪلوميٽر پري آهي. هن دڙي کان سواءِ، سنڌ م ٻين ڪيترن ئي قديم شهرن جا نشان موجود آهن، پر هي سڀ کان وڏو دڙو آهي
انگريزن جي حڪومت دور ۾ سر جان مارشل نالي هڪ انگريز قديم آثارن جا ماهر کي حڪومت طرفان انهي کي ڪم تي مقرر ڪيو ويو ته سنڌ جا قديم آثار ڳولي انهن جي ڪوٽائي ڪرائي. هن 1922ع ۾ هن دڙي جي ڪوٽائي ڪرائي، جنهن مان معلوم ٿيو ته سنڌو وادي جو هي علائقو اڳتي هلي زماني جي هڪ وڏي تهذيب جو گهوٽو هو
ان وقت جا ماڻهو هوشيار ۽ هنر وارا هوندا هئا. سندن رھڻي ڪهڻي شاندار نموني جي هوندي هئي. هي ذهين سٺا ڪاريگر هئا. ڪوٽائي مان اهو ڏسڻ ۾ آيو ته هن شهر جون سرڪيون ۽ گهربل رستا پڪن سرن جون ٺهيل هيون. انهن مان ڪجهه اڃا تائين صحيح حالت ۾ آهن. شهر جا رستا ڪشادا ۽ سڌا هئا.شهر جا رستا ڪشادا ۽ سڌا هئا. رستن جي پاسن کان گندي پاڻي جي نڪاس جون ناليون ٺهيل هيون ۽ اتين جي آساري گارين سان ٿيل هئي. انهن جون سرون ايتريون مضبوط ٺهيل هيون جو هزارين سال گذرڻ کان پوءِ به اڃا نيون پيون لڳن ٿيون. هڪ وڏو تالاب به موجود آهي، جو 12 ميتر ڊگهو، 8 ميتر ويڪرو ۽ ٽي ميتر اونهو آهي. ان جي چوڌاري چاڙهيون ٺهيل آهن، جن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عام ماڻهو اتي نهاڻندا هئا. شهر جي بازار جا آثار به ڪيترائي ڏسڻ ۾ اچن ٿا.
هن دڙي کي ڪٽيندي هڪ مندر به ظاهر ٿيو، جنهن جي چوڌاري ننديون (پاڻي جون ناليون) ٺهيل هيون. انهن مان ايئن ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته اهي مندر جي پوڇڻ لاءِ استعمال ٿينديون هيون. هن دڙي مان ڪيترائي سڪا (سڪا) به مليا آهن، جن تي ڍڳي ۽ ٻين شين جون شڪليون اُڪريل آهن. گهرن جي ڪٽائي دوران سون ۽ چانديءَ جا زيبا، ناليون، ڪٽارا، ۽ راند جون شيون به مليون آهن. پٿر جا ٺهيل اوزار به مليا آهن، جن مان پتو پوي ٿو ته ان زماني ۾ لوھ جو استعمال گهٽ هو. اتي اهڙيون شيون به مليون آهن، جن مان خبر پوي ٿي ته ان زماني ۾ ڪڪڙ ۽ ڪپهه به پوکيو ويندو هو.
موهن جو دڙو هن وقت دنيا ۾ مشهور آهي. جڏهن غير ملڪي سياح هتي ايندا آهن، ته گهڻو ڪري هي آثار ضرور ڏسندا آهن. سرڪار هتي هڪ عجائب گهر (ميوزيم) ٺهرايو آهي، جتي قديم شيون رکيل آهن. هتي قديم آثارن واري ڪاتي جي آفيس ۽ سياحن لاءِ مسافرخانو به موجود آهي. لاڙڪاڻي شهر کان موهن جي دڙي ڏانهن وڃڻ لاءِ سواري جو مناسب بندوبست آهي. هتي هوائي رستو (ايئرپورٽ) به آهي. ماهرن جي رائي موجب، هي دڙو انساني تهذيب جو وڏو مرڪز هو، جنهن مان قديم زماني جي ماڻهن جي رھڻي ڪهڻي جو پتو پوي ٿو. مصري، سميري، ۽ چيني تهذيبون به دنيا جون قديم تهذيبون آهن.
هن وقت بدقسمتي سان سمنڊ جي ڪڇر ۽ موسمي تبديلي اچي منهن ڪڍيو آهي، ۽ آثارن کي وڏو نقصان پهچي رهيو آهي. اسان سمورن کي موهن جي دڙي ضرور ڏسڻ گهرجي ۽ ان جي بچاءَ لاءِ هر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گهرجي. اهو اسان جو قومي ۽ اخلاقي فرض آهي. هنن آثارن تي سنڌ ۽ پاڪستان کي وڏو فخر آهي.
موهن جي دڙي جي آثارن کي يونيسڪو پاران عالمي ورثو قرار ڏنو ويو آهي. دنيا جي هن عظيم ورثي کي بچائڻ لاءِ پاڪستان ۽ بين الاقوامي تنظيمن وڏيون ڪوششون ورتيون آهن. خاص ڪري يونيسڪو، طوفان، برسات، ۽ درياهه جي چاڙهه کان بچاءَ لاءِ منصوبا ٺاهيا آهن.
